علائم و درمان زخم اثني عشر

زخم اثني‌ عشر (دوازدهه) معمولاً پي‌آمد عفونت ناشي از باكتريي موسوم به هليكوباكترپيلوري است. اين زخم با يك دوره درمان 4 تا 8 هفته‌اي مصرف داروي ضد اسيد التيام مي‌يابد. ضمناً مصرف يك هفته‌اي دو آنتي‌بيوتيك به علاوه داروي فوق معمولاً عفونت باكتريايي را از بين مي‌برد و به اين ترتيب از عود كردن بيماري جلوگيري مي‌شود. در گذشته داروهاي ضدالتهابي براي درمان عارضه‌هايي چون آرتروز به كار برده مي‌شد كه گاهي اوقات زخم اثني‌ عشر را به دنبال داشت. اگر بيمار ملزم به مصرف مستمر داروهاي ضدالتهاب باشد، بايد در كنار آن در طولاني مدت از داروهاي ضد اسيد نيز استفاده كند.

غذا از مري وارد معده مي‌شود. معده توليد كننده اسيدي است كه به رغم ضروري نبودنش به هضم غذا كمك مي‌كند. مواد غذايي پس از درهم‌آميخته شدن در معده وارد نخستين بخش روده كوچك (اثني‌عشر يا دوازدهه) مي‌شود و در آنجا و باقي مسير روده كوچك با موادي شيميايي به نام آنزيم مخلوط مي‌شود. اين آنزيم‌هاي ترشح شده از لوزالمعده و سلول‌هاي لايه پوشش دهنده روده، مواد غذايي را تجزيه مي‌كنند و سپس بدن اين مواد را جذب مي‌كند.

• التهاب دستگاه گوارش (پپتيك): اين التهاب ناشي از اسيد معده است كه گاهي معده يا با توجه به وجود اسيد در جريان غذاي در حال عبور از دستگاه گوارش، نخستين بخش روده كوچك (اثني‌عشر) را درگير مي‌كند، يا در صورت برگشت اسيد معده و ريفلاكس، بخش پاييني مري آسيب مي‌بيند.
• اولسر پپتيك (زخم گوارشي) زخمي حاصل از اسيد معده است كه در اثر آسيب ديدن لايه پوشش دهنده دستگاه گوارش و نمايان شدن بافت زيرين آن ايجاد مي‌شود. اين زخم به فرورفتگي يا گودال قرمز كوچكي روي لايه داخلي دستگاه گوارش شبيه است.
• اثني‌عشر رايج‌ترين محل زخم گوارشي است. در اين مقاله صرفاً به بررسي زخم اثني‌ عشر مي‌پردازيم.

علائم

بروز درد در قسمت فوقاني شكم دقيقاً زير استخوان جناغ سينه يكي از علائم رايج زخم اثني عشر است. بيمار اكثر اوقات پيش از زمان معمول صرف وعده غذايي يا در صورت گرسنه بودن متحمل درد مي‌شود، و حتي به دليل درد از خواب شبانه بيدار مي‌شود. درد گاهي پس از غذا خوردن يا مصرف قرص‌هاي ضد اسيد بهبود مي‌يابد. ديگر علائم زخم اثني عشر عبارتند از:

• نفخ
• حالت تهوع و دل به‌هم‌خوردگي
• بيمار گاهي اوقات، به ويژه پس از غذا خوردن، احساس سيري مفرط مي‌كند
• شديد شدن درد بعد از غذا خوردن

علت

معده به طور طبيعي براي تسهيل هضم غذا و از بين بردن باكتري‌ها اسيد توليد مي‌كند. چون اين اسيد خاصيت خورندگي دارد، بعضي از سلول‌هاي ديواره داخلي معده و نخستين بخش روده كوچك (اثني‌عشر) براي حفاظت از لايه پوشش دهنده معده و اثني‌عشر، مانع مخاطي طبيعي ترشح مي‌كنند. بين ميزان اسيد توليد شده و مانع دفاعي مخاطي در حالت عادي تعادل وجود دارد، چنانچه تغييري در اين تعادل به وجود آيد، زخم ايجاد مي‌شود و به اين ترتيب لايه پوشش دهنده معده يا اثني‌عشر آسيب مي‌بيند. در ادامه به دلايل ايجاد اين زخم اشاره مي‌كنيم.

• هليكوباكترپيلوري: دليل هر 19 مورد از 20 مورد زخم اثني‌ عشر عفونت ناشي از هليكوباكترپيلوري است. بيش از يك چهارم جمعيت انگلستان در مرحله‌اي از زندگي دچار عفونت باكتريايي هليكوباكترپيلوري مي‌شوند. اين عفونت در صورت درمان نشدن معمولاً تا پايان زندگي باقي مي‌ماند؛ اين باكتري براي بسياري از افراد هيچ مشكلي را ايجاد نمي‌كند و تعدادي از اين باكتري‌ها به حيات بدون ضرر خود در لايه پوشش دهنده معده و اثني‌عشر ادامه مي‌دهند. اما لايه داخلي معده يا اثني‌عشر برخي از افراد به دليل وجود اين باكتري‌ها ملتهب مي‌شود و در نتيجه آن، مانع مخاطي دفاعي پاره مي‌شود (در بعضي موارد ميزان اسيد افزايش مي‌يابد) و در نتيجه اسيد باعث التهاب و زخم اثني عشر مي شود.
• داروهاي ضد التهاب: داروهاي ضدالتهاب، يا داروهاي ضدالتهاب غيراستروئيدي (NSAIDs)، مانند آسپرين، ايبوپروفن، ديكلوفناك و…، در انواع مختلفي توسط شركت‌هاي گوناگون توليد مي‌شوند. بسياري از بيماران داروهاي ضدالتهاب را براي آرتروز، دردهاي عضلاني و… مصرف مي‌كنند؛ بسياري نيز از آسپرين براي جلوگيري از تشكيل لخته خون استفاده مي‌كنند. اما اين داروها گاهي اوقات به مانع مخاطي اثني‌عشر صدمه مي‌زنند و در نتيجه زخم ناشي از اسيد به وجود مي‌آيد. از هر 20 بيمار مبتلا به زخم اثني‌ عشر، يك بيمار در اثر مصرف كردن داروهاي ضدالتهاب دچار بيماري شده است.
• عامل‌هاي ديگر: علل نادر ديگري نيز مانند سندرم زولينگر ـ اليسون وجود دارند، كه باعث زخم اثني عشر مي شوند. در عارضه سندرم زولينگر ـ اليسون مقدار اسيد توليد شده توسط معده بسيار بيشتر از حالت طبيعي است. عامل‌هاي ديگري مانند استعمال دخانيات، استرس و فشار عصبي و نوشيدن بيش از حد مشروبات الكلي نيز احتمال زخم شدن اثني‌عشر را افزايش مي‌دهد؛ اگرچه اين عامل‌ها معمولاً دليل اصلي زخم محسوب نمي‌شوند.

تشخيص

• آندوسكوپي: آزمايشي است كه در تأييد تشخيص زخم اثني‌ عشر كاربرد دارد. براي اين آزمايش از لوله منعطف و باريك مجهز به دوربين كه آندوسكوپ نام دارد استفاده مي شود. پزشك با عبور دادن آندوسكوپ از مري و پايين بردن تدريجي آن مي تواند معده و نخستين بخش روده كوچك (اثني‌عشر) را مشاهده مي‌كند و وجود هر گونه التهاب يا زخم اثني عشر را بررسي مي‌كند.
• آزمايش تعيين وجود باكتري هليكوباكترپيلوري: اين آزمايش معمولاً در صورت وجود زخم اثني‌ عشر انجام مي‌شود. چنانچه اين باكتري يافت شود، به احتمال زياد علت اصلي زخم خواهد بود. به طور خلاصه مي‌توان گفت كه وجود هليكوباكترپيلوري در آزمايش نمونه مدفوع، آزمايش تنفس يا بررسي نمونه به دست آمده طي انجام آندوسكوپي تعيين مي‌شود.

درمان

براي درمان زخم‌هاي گوارشي معمولاً از روش‌هاي زير استفاده مي‌شود:

• ترك مصرف دخانيات، قطع مصرف آسپرين و داروهاي ضدالتهاب غيراستروئيدي
• داروهاي ضد اسيد
• داروهاي حفاظت كننده از لايه پوشش دهنده معده و اثني‌عشر
• رژيم‌هاي درماني “دوگانه” و “سه‌گانه” براي زخم‌هاي ناشي از هليكوباكترپيلوري

هيچ داروي منحصربه‌فردي براي از بين بردن عفونت هليكوباكترپيلوري وجود ندارد، بااين حال دو تركيب بهترين نتيجه را براي اكثر موارد به دست مي‌دهد. روش هاي درمان عفونت هليكوباكترپيلوري عبارتست از:

• درمان سه‌گانه: تركيب سا‌بساليسيلات بيسموت (براي مثال پپتو ـ بيسمول) و آنتي بيوتيك تتراسايكلين و مترونيدازول درماني كارآمد براي 80 تا 95 درصد از بيماران به شمار مي‌آيد و استاندارد رايج درمان زخم اثني‌ عشر محسوب مي‌شود. هر سه اين داروها به صورت قرص مصرف مي‌شوند، سابساليسيلات بيسموت و تتراسايكلين بايد چهار بار در روز و مترونيدازول سه بار در روز مصرف شود. البته پيروي از اين برنامه درماني پيچيده و به خاطر سپردن زمان‌بندي آن براي بسياري از بيماران دشوار است.
• درمان دوگانه: اين روش درماني در واكنش به پيچيدگي و عوارض جانبي درمان سه‌گانه طرح‌ريزي شد. در اين روش از دو آنتي‌بيوتيك به نام هاي آموكسي‌سيلين و مترونيدازول، استفاده مي‌شود كه هر دو به صورت قرص و سه بار در روز مصرف مي‌شوند. بسياري از بيماران اين برنامه ساده ‌تر را ترجيح مي‌دهند.
• كلاريترومايسين: 15 تا 25% از بيماراني كه عفونتشان در برابر مترونيدازول مقاومت نشان مي‌دهد، از اين داروي جايگزين استفاده مي‌كنند.
• اوقات بازدارنده پمپ اسيد: مانند امپرازول (پريلوسك) گاهي در كنار آنتي‌بيوتيك‌ها يا به عنوان جايگزين يكي از آن‌ها تجويز مي‌شود.

اين درمان‌ها معمولاً يك دوره دو هفته‌اي دارند. زماني كه هليكوباكترپيلوري نابود و از دستگاه گوارش بيمار حذف شود، به احتمال زياد ديگر وارد بدن وي نخواهد شد. زخم‌ اثني عشر معمولاً به طور كامل التيام مي‌يابند و مجدداً ايجاد نمي‌شوند. زخم‌هاي خونريزي دهنده با توجه به شدت خونريزي و ميزان خون از دست رفته درمان مي‌شوند. اين درمان ها عبارتند از:

• تزريق درون وريدي مايعات
• استراحت دادن به روده: استراحت مطلق و آشاميدن مايعات رقيق و نخوردن هر گونه غذاي جامد به مدت چند روز مفيد است، چون زخم فرصت آن را مي‌يابد تا بدون تحريك شدن التيام يابد.
• لوله نازوگاستريك: قرار دادن لوله منعطف باريك از داخل بيني تا پايين معده فشار روي معده را نيز كاهش مي‌دهد و به التيام سريع‌تر زخم كمك مي‌كند.
• جراحي يا آندوسكوپي اضطراري در صورت لزوم: رگ‌هاي خوني آسيب ديده و خونريزي دهنده معمولاً هنگام آندوسكوپي ترميم مي‌شوند. در انتهاي آندوسكوپ وسيله گرم كننده كوچكي قرار دارد كه براي سوزاندن زخم‌هاي كوچك مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
• 
  

روش هاي ديگر

تأثير و نتيجه‌بخشي درمان‌هاي خانگي در بيماران مختلف، بسته به شدت زخم يا دليل اصلي ايجاد زخم متفاوت است. هر چه درمان اين مشكلات بيشتر به تعويق انداخته شود و بيماري تا مراحل نهايي و پيشرفته پيش برود، احتمال وخيم‌تر و جدي‌تر شدن آن‌ها نيز بيشتر مي‌شود. بيمار بايد اقدام‌هاي احتياطي لازم را به طور مداوم تا زمان التيام كامل زخم به عمل آورد.

• رژيم غذايي و تغذيه: غذاهاي سرشار از فيبر مانند جو دو سر، چاودار، عدس، هويج، لوبيا و سويا موادي هستند كه علت زخم‌هاي اثني‌عشر را به طور قابل ملاحظه‌اي كاهش مي‌دهد.
• درمان گياهي: چاي بابونه سرد يا چاي قاصدك ولرم براي از بين بردن تمام گونه‌هاي عفونت مفيد است. اين دمنوش‌ها را مي‌توان دو بار در روز با فاصله زماني مناسب از يكديگر مصرف نمود.
• ويتامين A: هر گونه ميوه سرشار از ويتامين A بايد به طور منظم در طول روز مصرف شود. هندوانه، هلو، آب هويج، كلم برگ خام و پرتقال نمونه‌هايي از مفيدترين اين ميوه‌ها محسوب مي‌شوند و غذاهاي مناسبي براي زخم اثني عشر هستند.
• عسل: عسل را مي‌توان به سادگي به روش‌هاي گوناگون در رژيم غذايي روزمرّه گنجاند. عسل التهاب معده را كاهش مي‌دهد. عسل را مي‌توان روي نان گندم يا نان غلات مخلوط ماليد و در طول روز در زمان‌هاي مناسب ميل كرد.

عوارض

بعضي از موارد زخم اثني‌ عشر عوارضي را به دنبال دارد كه مي‌تواند جدي باشد. اين عوارض عبارتند از:

• زخم خونريزي دهنده: شدت اين خونريزي ممكن است بصورت قطره قطره باشد يا گاهي خونريزي آنقدر شديد باشد كه خطر مرگ براي بيمار داشته باشد.
• سوراخ شدن ديواره روده: در اين حالت زخم از ميان ديواره نخستين بخش روده كوچك (اثني‌عشر) مي‌گذرد و آن را سوراخ مي‌كند. پس از آن، غذا و اسيد موجود در اثني‌عشر از اين سوراخ وارد حفره شكم مي‌شود، و در نتيجه بيمار دچار درد شديد مي‌شود و بايد بي‌درنگ به مركز فوريت‌هاي پزشكي مراجعه كند.
• درد يا ناراحتي شديد
• پخش شدن عفونت
• 
  

پيشگيري

با پرهيز از مصرف دخانيات، آسپرين، داروهاي غيراستروئيدي ضد التهاب و كافئين، مي‌توان از ايجاد زخم‌هاي گوارشي جلوگيري كرد. اما براي جلوگيري از عفونت ناشي از هليكوباكترپيلوري بايد از مصرف آب و غذاي آلوده خودداري نمود و استانداردهاي بهداشت فردي را به دقت رعايت كرد. پس از هر بار استفاده از سرويس بهداشتي، تعويض پوشك بچه و قبل و بعد از تهيه غذا بايد دست‌ها را كاملاً با آب گرم و صابون شست. در صورت نياز به مصرف مسكن، مي‌توان احتمال زخم شدن دستگاه گوارش را با رعايت نكته‌هاي زير كاهش داد:

• امتحان داروهاي غيراستروئيدي ضد التهاب متفاوتي كه معده را كمتر تحريك مي‌كند.
• كاهش ميزان يا تعداد دفعات مصرف دارو
• جايگزيني با داروهاي ديگري مانند استامينوفن
• مشورت با پزشك يا متخصص بهداشت در مورد شيوه‌هاي پيشگيري و مراقبت از خود

زخم اثني عشر بيماري است كه در صورت درمان به موقع مي توان از عوارض آن جلوگيري كرد. درمان قطعي بيماري پس از تشخيص علت آن از سوي پزشك تجويز مي شود. درد در قسمت فوقاني شكم از شايعترين علائم بيماري مي باشد. معمولا دليل اصلي اين مشكل وجود عفونت هليكوباكترپيلوري مي باشد، كه با درمان اين مشكل، زخم گوارش نيز از بين مي رود.