همه چيز در مورد پزشكي

به گزارش : ادرار يكي از راه‌هاي دفع مواد زائد، متابوليت‌ها (مواد حاصل از سوخت و ساز سلول‌ها) و الكتروليت‌ها (عناصري مثل سديم، پتاسيم، كلسيم و...) از بدن است. دفع ادرار مساله بسيار مهمي است، زيرا هرگونه اختلال در آن مي‌تواند سلامت، را به خطر بيندازد. در اين رابطه حجم و رنگ ادرار از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. كاهش و افزايش حجم ادرار و تغيير رنگ آن مي‌تواند ناشي از بيماري‌هاي مختلفي باشد. البته تن‌ها با درنظر گرفتن ظاهر ادرار نمي‌توان بيماري را تشخيص داد. تغيير در رنگ، حالت يا حجم ادرار يك نشانه يا كليد تشخيصي است كه فرد را ملزم به بررسي پزشكي و انجام آزمايش‌هاي مربوطه از جمله آناليز ادرار مي‌كند. صفحه «درمانگاه» اين هفته تغييرات ظاهري ادرار را مورد بررسي قرار مي‌دهد و شما را با انواع آزمايش‌هاي آن آشنا مي‌كند.

ادرار در حالت طبيعي چه ويژگي‌هايي دارد؟

ادرار در حالت طبيعي بايد كاملا شفاف باشد، به‌طوري كه بتوان نوشته‌هاي يك كاغذ را از پشت ظرف شيشه‌اي حاوي ادرار خواند. رنگ آن نيز در صورت نوشيدن آب كافي مي‌تواند بي‌رنگ تا زرد ملايم باشد. اگر هم فرد در طول روز آب كمتري بنوشد، ادرار غليظ‌تر و رنگ زرد آن تيره‌تر مي‌شود، اما شفافيت خود را حفظ مي‌كند. حجم ادرار نيز با توجه به ميزان مصرف مايعات و الكتروليت‌ها متغير است. براي مثال يك فرد ۷۰ كيلوگرمي مي‌تواند در طول روز به‌طور متوسط بين ۲ تا ۵ / ۲ ليتر دفع ادرار داشته باشد. با درنظر گرفتن حجم مثانه در حالت پر (۳۰۰ تا ۴۰۰ سي‌سي) اين فرد بايد در روز ۴ تا ۵ بار ادرار كند.

رنگ ادرار؛ زنگ هشدار!

بعضي از عوامل و بيماري‌ها مي‌توانند رنگ ادرار را تغيير دهند كه در ادامه به مهم‌ترين اين تغييرات اشاره مي‌شود:

۱. ادرار قرمزرنگ: رنگ ادرار مي‌تواند به چند دليل قرمز شود. يكي از اين عوامل دفع گلبول قرمز داخل ادرار است. براي مثال سنگ در مجاري ادراري مي‌تواند در مسير دفع خود خراش‌هايي ايجاد كند و باعث خونريزي شود. اين خون، رنگ ادرار را قرمز مي‌كند. سرطان‌ها در اين ناحيه مثل سرطان مثانه و همچنين بزرگي پروستات نيز مي‌توانند باعث دفع خون و قرمز شدن رنگ ادرار شوند. تصادف كردن، زمين خوردن، ضربه و مشت يا لگد به ناحيه شكم و مثانه نيز مي‌تواند با دفع خون در ادرار همراه شود. اختلالات كليه مثل گلومرونفريت (التهاب فيلترهاي قيمت پماد زخم بستر كليه) هم مي‌تواند ادرار را خون‌آلود و قرمزرنگ كند. بعضي از دارو‌ها نيز به واسطه آسيب‌هايي كه به كليه وارد مي‌كنند، رنگ ادرار را به قرمز تغيير مي‌دهند.

البته ادرار قرمزرنگ هميشه ناشي از خونريزي نيست. گاهي دفع متابوليت‌هاي وابسته به عضلات (ميوگلوبين) نيز مي‌تواند رنگ ادرار را قرمز كند. براي مثال ورزش‌هاي خيلي سنگين، ضربه‌هاي شديد، آسيب به عضله، برق‌گرفتگي و بعضي از بيماري‌ها مي‌توانند باعث از بين رفتن قسمت‌هايي از عضله و دفع متابوليت‌هاي حاصل از آن در ادرار شوند كه به اين حالت «ميوگلوبينوري» گفته مي‌شود. عفونت‌هاي ادراري نيز باعث قرمز شدن رنگ ادرار مي‌شوند. در هر صورت اين تغيير رنگ نشانه مهمي است و حتما بايد علت آن با آزمايش ادرار مشخص شود.

۲. ادرار قهوه‌اي رنگ: قهوه‌اي شدن رنگ ادرار به معناي افزايش دفع بيلي‌روبين و اختلال كبدي است. براي مثال يكي از اولين علائم ابتلا به هپاتيت A. مي‌تواند قهوه‌اي شدن رنگ ادرار باشد. بيلي‌روبين ماده‌اي است كه از تجزيه سلول‌هاي قرمز خون در كبد حاصل مي‌شود. البته هر زمان كه ادرار به‌دليل دفع بيلي‌روبين تيره مي‌شود، مدفوع نيز بايد بي‌رنگ يا كمرنگ شود، زيرا باكتري‌ها بيلي‌روبين را در روده تجزيه مي‌كنند و رنگ سفيد به مدفوع مي‌دهند. اين ۲ نشانه همراه با هم (تيره شدن رنگ ادرار و بي‌رنگ شدن مدفوع) وجود اختلال كبدي را قطعيت مي‌بخشند. كيسه صفرا نيز بخشي از كبد است، بنابراين اگر دچار اختلال شود، رنگ ادرار را تغيير مي‌دهد. براي مثال اگر فرد سنگ صفرا داشته باشد و اين سنگ خروجي مجراي مشترك كبدي را ببندد، رنگ ادرار تيره مي‌شود.

۳. ادرار صورتي‌رنگ: رنگ صورتي ادرار ممكن است نشانه وجود خون به مقدار كم يا متابوليت‌هاي حاصل از دفع ماهيچه باشد. مصرف بعضي از مواد غذايي مثل چغندر نيز مي‌تواند رنگ ادرار را صورتي يا قرمز كند.

۴. ادرار سبزرنگ: سبز شدن رنگ ادرار خيلي شايع نيست. با اين حال عوامل مختلفي مثل مصرف داروهاي ضدافسردگي، بيماري پاركينسون يا حتي مصرف بعضي مواد غذايي نيز مي‌توانند رنگ ادرار را به سبز نزديك كنند.

وقتي ادرار كدر و بدبو مي‌شود...

كدر شدن ادرار مي‌تواند نشانه‌اي از عفونت در دستگاه ادراري باشد كه علت آن دفع بالاي سلول‌هاي التهابي است. به‌طور كلي، عفونت‌هاي ادراري مي‌توانند باعث كدر شدن، بدبو شدن يا تغيير رنگ ادرار به قرمز شوند.

وقتي ادرار كف‌آلود مي‌شود...

كف كردن ادرار مي‌تواند نشانه دفع پروتئين در حجم بالا بر اثر مشكلات كليوي مثل گلومرولونفريت‌ها باشد. البته اين حالت يكي از علامت‌هاي ديررس اختلال كليوي است. به اين معنا كه فرد حتما تا قبل از كف‌دار شدن ادرار، به واسطه علائم ديگر مثل ورم پا، پف دور چشم پزشكي كودكان و... متوجه بيماري خود شده و احتمالا تحت بررسي و درمان است.

تغيير رنگ ادرار هميشه نشانه بيماري نيست.

رنگ ادرار مي‌تواند به دنبال مصرف بعضي از مواد غذايي رنگدانه‌دار و گروهي از دارو‌ها و حتي مولتي‌ويتامين‌ها نيز تغيير كند. دارو‌ها و متابوليت‌هاي آن‌ها پس از مصرف به ۲ صورت از بدن دفع مي‌شوند؛ يكي از اين راه‌ها دفع كبدي است كه از طريق صفرا و مدفوع انجام مي‌شود و راه ديگر دفع كليوي از طريق ادرار است. خيلي از دارو‌ها به‌طور همزمان دفع كبدي و كليوي دارند. براي مثال يك دارو ممكن است ۷۰ درصد دفع كليوي و ۳۰ درصد دفع كبدي داشته باشد يا برعكس. هر دارويي كه دفع غالب آن از طريق كليه باشد، ممكن است رنگ ادرار را تغيير دهد. براي مثال فنازوپيريدين يكي از داروهاي معروفي است كه رنگ ادرار را تيره و قرمز مي‌كند. اين دارو نوعي مسكن است كه به‌طور كوتاه‌مدت براي سوزش ادرار تجويز مي‌شود. ريفامپين از ديگر داروهايي است كه رنگ ادرار را تغيير مي‌دهد. اين دارو اغلب براي درمان سل ريوي استفاده مي‌شود. در هر صورت پزشكان بايد هنگام تجويز اين دارو‌ها بيمار را از تغيير رنگ ادرار مطلع كنند تا باعث بروز نگراني بي‌مورد نشود.

چه زماني بايد به پزشك مراجعه كنيم؟

تغيير رنگ ادرار مي‌تواند عوامل مختلفي داشته باشد؛ از كم‌آبي بدن گرفته تا عفونت‌ها، سنگ يا تومور كليه، بيماري‌هايي مثل گلومرولونفريت و تب‌هاي گذرا بر اثر آنفلوانزا همگي مي‌توانند رنگ ادرار را تغيير دهند. در هر صورت اين تغيير رنگ هميشه نياز به بررسي پزشكي و انجام آزمايش ادرار دارد، مگر اينكه فقط ناشي از كم‌آبي بدن باشد.

آزمايش‌هاي ادرار را مي‌توان به ۳ گروه تقسيم كرد؛ آزمايش رندوم ادرار معمولا به صورت صبحگاهي انجام مي‌شود و پايه‌اي براي آزمايش‌هاي اختصاصي‌تر است. آزمايش ادرار ۲۴ ساعته نيز براي اندازه‌گيري و بررسي عوامل مختلف مثل ميزان دفع پروتئين، كلسيم، سديم، اگزالات، پتاسيم و... انجام مي‌شود. براي اين آزمايش ظرفي در اختيار فرد قرار مي‌گيرد كه بايد طي ۲۴ ساعت (از يك صبح تا صبح روز بعد) ادرار خود را داخل آن بريزد. البته براي شروع آزمايش بايد ادرار اول بعد از بيدار شدن از خواب را دور ريخت، زيرا اين ادرار از شب قبل در مثانه جمع شده، اما بعد از آن تا اولين ادرار صبح فردا بايد تمام ادرار را داخل ظرف منتقل كرد و آن را به آزمايشگاه تحويل داد. يكي ديگر از انواع آزمايش‌هاي ادرار، كشت ادرار است كه براي بررسي عفونت انجام مي‌شود. در اين آزمايش، ادرار در محيط مناسب كشت قرار مي‌گيرد تا مشخص شود آيا باكتري در آن رشد مي‌كند يا نه؟ حاضر شدن جواب اين آزمايش ممكن است تا ۷۲ ساعت طول بكشد.

از برگه آزمايش خود سر در نمي‌آوريد؟!

در برگه جواب آزمايش ادرار (Urine درمان سوختگي با آب جوش Analysis) عوامل مختلفي ذكر مي‌شود كه در ادامه به مهم‌ترين آن‌ها اشاره خواهيم كرد:

Color: بيانگر رنگ ادرار است و در حالت طبيعي زرد (Yellow) ذكر مي‌شود.

Appearance: بيانگر ظاهر ادرار است كه در حالت طبيعي شفاف (Clear) ذكر مي‌شود.

pH: بيانگر ميزان اسيديته ادرار است. ادرار در حالت طبيعي اسيدي است و معمولا pH بين ۵ تا ۶ دارد. گاهي ادرار به واسطه بعضي از بيماري‌ها مثل RTA (اسيدوز توبولي كليوي) قليايي مي‌شود و pH آن به بالاي ۷ مي‌رسد. قليايي شدن ادرار اهميت ويژه‌اي دارد، زيرا فرد را مستعد ايجاد سنگ‌هاي ادراري مي‌كند.

Specific gravity: بيانگر قدرت كليه براي تغليظ ادرار است. بررسي اين عامل براي بعضي از افراد به‌خصوص كساني كه دفع ادرار بالايي دارند (بيش از ۳ تا ۵ / ۳ ليتر در روز) مهم است. كليه در حالت طبيعي مي‌تواند ادرار را به قدري غليظ كند كه فرد در روز فقط ۵ / ۰ تا ۱ ليتر دفع ادرار داشته باشد. اين ويژگي در زمان كم‌آبي به حفظ آب در بدن كمك مي‌كند. از طرف ديگر، كليه اين قدرت را دارد كه حتي اگر فرد در روز تا ۱۲ ليتر آب بنوشد، به همين ميزان ادرار از بدن دفع كند. بعضي از بيماري‌ها مثل ديابت، اختلالات كليوي، مغزي و... فرد را دچار پرادراري مي‌كنند. در اين وضعيت بيمار با وجود اينكه مايعات كمي مصرف مي‌كند، دفع ادرار بالايي دارد. بنابراين بررسي Specific gravity در اين افراد پراهميت است. البته يك فرد سالم در حالت ناشتايي Specific gravity بالاتري دارد، اما اگر مقدار زيادي آب بنوشد و بعد آزمايش بدهد، ميزان اين عامل پايين‌تر مي‌آيد. ميزان Specific gravity تا حدودي با رنگ ادرار تطابق دارد. هر چه ادرار كمرنگ‌تر باشد، مقدار اين عامل پايين‌تر خواهد بود و برعكس.

Protein: بيانگر دفع پروتئين از ادرار است كه ميزان آن با علامت‌هاي +، ++ و +++ مشخص مي‌شود. در صورت وجود پروتئين در ادرار بايد براي فرد آزمايش ۲۴ ساعته ادرار درخواست شود.

Gluغير مجاز مي باشدe: بيانگر وجود قند در ادرار است. هر زمان ميزان قند خون از آستانه بدن بالاتر برود (بالاتر از ۲۰۰ - ۱۸۰ ميلي‌گرم در دسي‌ليتر)، كليه به صورت دفاعي قند اضافه را از طريق ادرار دفع مي‌كند. دفع قند از ادرار يكي از عواملي است كه باعث نارسايي كليوي در افراد ديابتي مي‌شود. كليه هنگام دفع قند از ادرار، آب بدن را نيز دفع مي‌كند. در نتيجه يكي از اولين علائم ديابت پرادراري است.

Blood: بيانگر وجود خون در ادرار است. در صورت مثبت شدن اين عامل، بايد دنبال منشاء آن بگرديم كه آيا اين خون ناشي از دفع RBC يا گلبول‌هاي قرمز است يا بر اثر دفع متابوليت‌هاي ماهيچه وارد ادرار شده است.

Ketone: بيانگر دفع كتون از ادرار است كه مي‌تواند به واسطه ناشتايي طولاني‌مدت اتفاق بيفتد. هر زمان كه فرد دچار كمبود قند مي‌شود، بدن براي قطره فروزومال تامين انرژي از چربي‌هاي ذخيره‌شده استفاده مي‌كند. كتون يكي از متابوليت‌هاي حاصل از سوخت چربي‌هاست. البته در بعضي موارد نيز بدن قند كافي در اختيار دارد، اما نمي‌تواند آن را به مصرف برساند. وسيله استفاده از قند در بدن انسولين است. بنابراين كمبود يا نقص در انسولين مي‌تواند باعث دفع كتون از ادرار شود. براي مثال اگر فرد مبتلا به ديابت نوع ۱ انسولين خود را تزريق نكند، دچار دفع كتون يا حتي در موارد شديدتر دچار كماي ديابتي مي‌شود. البته بايد توجه داشت كتون بر اثر ناشتايي طولاني‌مدت و روزه‌داري هم مي‌تواند در آزمايش ادرار مثبت شود.

Bilirubin: بيانگر دفع بيلي‌روبين از ادرار است. در اين وضعيت رنگ ادرار قهوه‌اي مي‌شود.

Nitrite: بيانگر وجود نيتريت در ادرار است كه مي‌تواند به واسطه وجود باكتري‌ها اتفاق بيفتد.

Bacteria: بيانگر وجود باكتري در ادرار است كه ميزان آن با واژه‌هاي كم (few)، متوسط (medium) يا زياد (many) تعريف مي‌شود. باكتري در ادرار لزوما به معناي وجود عفونت نيست. به عبارت ساده‌تر، اگر در ادرار باكتري ديده شود، اما فرد بي‌علامت باشد به درمان نياز پيدا نمي‌كند، مگر در موارد استثنا مثل افراد مبتلا به بيماري‌هاي نقص ايمني، خانم‌هاي باردار و كساني كه پيوند كليه شده‌اند. خيلي از خانم‌ها به‌خصوص در دوران يائسگي از ادرار خود باكتري دفع مي‌كنند، اما علامتي ندارند. حتي ممكن است فاكتور نيتريت در آزمايش ادرار آن‌ها مثبت شود، اما اگر علامت نداشته باشند نيازي به درمان نخواهند داشت. درمان زماني لازم مي‌شود كه سوزش و تكرر ادرار، درد زير شكم و تب و لرز وجود داشته باشد و جواب آزمايش كشت ادرار مثبت شود.

Crystal: بيانگر وجود كريستال در ادرار است. افرادي كه مستعد سنگ‌سازي كليه هستند، كانون‌هاي كوچك سنگ را به صورت كريستال از ادرار دفع مي‌كنند. يكي از كريستال‌هاي شايع كلسيم اگزالات است كه به راحتي زير ميكروسكوپ ديده مي‌شود. افرادي كه از ادرار كريستال دفع مي‌كنند بايد مراقب باشند كه دچار كم‌آبي و غلظت ادرار نشوند. همچنين نبايد در رژيم غذايي خود به ميزان زياد از مواد حاوي اگزالات استفاده كنند.

W.B.C: بيانگر دفع سلول‌هاي التهابي (گلبول‌هاي سفيد) از ادرار است. خيلي اوقات به اشتباه تصور مي‌شود كه دفع W.B.C از ادرار فقط نشانه وجود عفونت است، در حالي كه مصرف بعضي داروها، وجود سنگ، بيماري‌هاي التهابي كليه و عوامل تحريك‌كننده سيستم ايمني نيز مي‌توانند باعث دفع W.B.C از ادرار شوند. در هر صورت علت دفع ادراري W.B.C بايد مورد بررسي قرار بگيرد.

R.B.C: بيانگر دفع سلول‌هاي قرمز (گلبول‌هاي قرمز خون) از ادرار است. با مشخص شدن نوع R.B.C مي‌توان تشخيص داد كه اين سلول‌ها از مجاري ادراري دفع شده‌اند يا از كليه و نواحي بالاتر؟

EP: چسب بخيه بيانگر دفع سلول‌هاي مجاري ادراري و مثانه از ادرار است. مثبت شدن EP نشان مي‌دهد سلول‌هايي از ديواره مجاري يا مثانه كنده شده و داخل ادرار آمده‌اند. با بررسي اين سلول‌ها در افراد مبتلا به سرطان مي‌توان به وضعيت بيماري پي برد، اما EP در يك فرد سالم معمولا ارزش تشخيصي ندارد.

منبع: هفته نامه سلامت